Gospodarka: jak zapobiec radzieckiej katastrofie?

Między kryzysem gospodarki radzieckiej z końca lat osiemdziesiątych, a gospodarki rosyjskiej obecnie istnieją oczywiste analogie. Władimir Mau, znany rosyjski ekonomista, współpracownik premiera reformatora Jegora Gajdara wylicza je szczegółowo. Wtedy i teraz drastycznie spadły ceny ropy naftowej. Kampania antyalkoholowa Gorbaczowa uderzyła w budżet, spadły dochody z akcyzy. Dziś podobny skutek przynoszą zachodnie sankcje finansowe. W ZSRR wystarczyły trzy lata, by przejść drogę od stabilności finansowej do totalnej katastrofy gospodarczej i politycznej. Mau przestrzega przed zastosowaniem uproszczonych rozwiązań, gdyż skutki ich mogą być opłakane. Ten artykuł odbił się w Rosji sporym echem. 

Autor: Władimir Mau 

Propaganda stalinowska: z owoców rozwoju gospodarczego w Związku Radzieckim korzystają masy pracujące. 

Sytuacja gospodarcza Rosji w 2015 roku kształtowała się pod wpływem czynników należących do dwóch różnych grup. Z jednej strony z szokującą siłą uderzały czynniki zewnętrzne, takie jak sankcje (zwłaszcza w odniesieniu do sfery finansów) i spadek cen na podstawowe rosyjskie towary eksportowe. Z drugiej strony jawnie borykaliśmy się z problemami strukturalnymi. To one od połowy poprzedniego dziesięciolecia były przyczyną spowolnienia tempa rozwoju, hamowania gospodarki rosyjskiej. Razem, oba te zespoły przyczyn zaowocowały negatywną dynamiką rozwoju. 

Zaobserwowaliśmy ją już w 2014 roku, w 2015 doświadczyliśmy już istotnego spadku PKB. Praktycznie, zdecydowana większość ekspertów potwierdza, iż choć wpływ czynników zewnętrznych był istotny, to jednak kwestią kluczową pozostaje kryzys strukturalny. I rzeczywiście, spadek inwestycji zanotowaliśmy już w 2012 roku. Od tamtej pory zmniejsza się tempo wzrostu gospodarczego. Te negatywne procesy rozpoczęły się jeszcze przed wprowadzeniem sankcji i spadkiem cen ropy naftowej. U podstaw spowolnienia leżało zmniejszenie potencjału rozwoju gospodarczego odnotowane już w drugiej połowie poprzedniej dekady.


Analogie historyczne

Analogie historycznego, do pewnego stopnia, ułatwiają zrozumienie natury problemów, choć trudno na ich podstawie sformułować jednoznaczną receptę, jaki program należy przyjąć, by przełamać kryzys.  W równym stopniu trudno o rekomendacje pozytywne, co należy robić, jak i negatywne, czego robić się nie powinno. Przede wszystkim należy zwrócić uwagę na problemy z jakimi zderzyła się gospodarka radziecka w drugiej połowie lat osiemdziesiątych. Spostrzeżemy wiele momentów wspólnych, tak z makroekonomicznego, instytucjonalnego, jak i geopolitycznego punktu widzenia.

Po pierwsze, uderza podobna skala spadku cen ropy naftowej (przedstawia go grafika "Cena światowa ropy naftowej").

Światowe ceny ropy naftowej (w dolarach za baryłkę)

Po drugie, w budżet z potężną siłą uderzyły dwa zjawiska. W 1980 roku, do spadku dochodów z eksportu doszło zmniejszenie wpływów z tytułu akcyzy w związku z prowadzoną w kraju kampanią antyalkoholową (nie mam tu na myśli jej moralnego znaczenia). Obecnie straty z eksportu pogłębiły sankcje finansowe.

Po trzecie, na początku lat osiemdziesiątych w Związku Radzieckim doszło do spowolnienia tempa wzrostu. Było to do wytrzymania na tle kryzysu panującego na Zachodzie w latach siedemdziesiątych. Jednak w połowie lat osiemdziesiątych, tempo rozwoju w USA, Wielkiej Brytanii i innych krajach rozwiniętych ulęgło przyspieszeniu i zaczęło wyprzedać wskaźniki radzieckie. Od początku obecnego wieku Rosja rozwijała się szybciej, niż wynosiły średnie wskaźniki światowe. Jednak z czasem zaczęło się gwałtowne hamowanie. Zakończył się okres optymalnego wzrostu "szybszego, niż w Niemczech, wolniejszego, niż w Chinach".

Po czwarte, w obu wypadkach jesteśmy świadkami geopolitycznej konfrontacji wraz z działaniami wojennymi i sankcjami.

Po piąte, w tych warunkach elita zaczyna szukać nowego modelu rozwoju gospodarczego.


Odłożony w czasie kryzys strukturalny

W obu wypadkach mamy do czynienia z odłożonym w czasie kryzysem strukturalnym, zapoczątkowanym dziesiątki lat wcześniej w krajach najbardziej rozwiniętych. Wtedy też powstały impulsy umożliwiające budowę nowego modelu gospodarczego. W obu wypadkach ogromny napływ pieniędzy z eksportu surowców energetycznych, umożliwił nam uniknięcie kryzysu, lub jego złagodzenie na wcześniejszym etapie, wówczas gdy zawirowania gospodarcze dotknęły inne kraje. Ale opóźniona walka z kryzysem okazuje się o wiele trudniejsza, zwłaszcza wówczas, gdy kraje najbardziej rozwinięte przeprowadziły już instytucjonalną i strukturalną adaptację umożliwiającą podjęcie nowych wyzwań.

Związek Radziecki nie dał sobie rady z trudnościami związanymi z adaptacją gospodarki do nowej sytuacji. Swoja rolę odegrała doktrynalna dyscyplina radzieckiego modelu społeczno-gospodarczego. Brakowało doświadczenia w zarządzaniu podobnymi sytuacjami kryzysowymi. System zarządzania państwowego był nieefektywny. W odpowiedzi na spadek tempa wzrostu ogłoszono kurs na jego przyspieszenie. Państwo zaciągając wewnętrzne (z Banku Państwowego) i zewnętrzne długi przyjęło program przyspieszonych inwestycji. Kurs waluty był wówczas ustalony centralnie (65 kopiejek za dolara), posiadanie waluty zagranicznej przez obywateli było przestępstwem, surowo karano za nie surowo, nawet karą śmierci. Państwo rygorystycznie kontrolowało ceny. Ale ogólnie rzecz biorąc, podjęto wówczas szereg kroków, także i dziś proponowanych przez ekonomistów i publicystów krytykujących władze za bezczynność.

Rezultaty są dobrze znane. Przez dwa lata tempo rozwoju ulegało przyspieszeniu, jednak koszty były ogromne: wzrost deficytu budżetowego i zadłużenia. Potem już przyszła katastrofa, gospodarcza, po niej polityczna. W 1989 zaczął się trwający prawie całe dziesięciolecie okres spadku gospodarczego. Innymi słowy, tempo wzrostu gospodarczego w warunkach kryzysu strukturalnego nie może być celem samym w sobie, zaś drogę od stabilizacji gospodarczej do pełnego krachu można przejść w ciągu zaledwie trzech lat. Także wtedy gdy przez pierwsze dwa lata gospodarka rosła w przyspieszonym tempie.


System bardziej elastyczny

Rzecz jasna, sytuacja obecna, ze względu na wiele ważnych parametrów różni się jakościowo od sytuacji w połowie lat osiemdziesiątych. Rosyjski system gospodarczy i polityczny jest o wiele bardziej elastyczny i stabilny od radzieckiego. Wciąż funkcjonują "automatyczne systemy stabilizujące" (ceny rynkowe, elastyczny kurs walut), dysponujemy w dalszym ciągu poważnymi rezerwami walutowymi. Mamy o wiele bardziej elastyczny rynek pracy, zadłużenie państwa jest niewielkie (prawie ugasiliśmy niewielkie zadłużenie walutowe). Rosja nie jest też zależna od dostaw żywności w tym stopniu, co Związek Radziecki. Własność prywatna osiągnęła znaczne rozmiary i także pod tym względem sytuacja jest diametralnie różna. W dodatku nabraliśmy sporo doświadczenia, jeśli idzie o funkcjonowanie gospodarki w warunkach tak niskiej, jak i wysokiej koniunktury na rynkach zagranicznych.

A jednak stanęliśmy w obliczu nowych komplikacji o charakterze strategicznym. Nie da się dziś odpowiedzialnie prognozować, na ile ceny surowców węglowodorowych zbliżą się do poziomu szczytowego z roku 2008, czy choćby 2012. To, że wahania na tym rynku mają charakter cykliczny może być jedynie jedną z hipotez. Z równym prawdopodobieństwem można założyć upowszechnienie się technologii ograniczających znaczenie ropy naftowej. Wciąż będzie ona cennym towarem, przestanie jednak być czarnym złotem. Wygląda na to, iż na świecie kształtuje się nowa "rzeczywistość energetyczna". Dlatego popełnimy błąd, konstruując politykę gospodarczą w oparciu o spodziewany powrót wysokiej koniunktury naftowej. Temat nowej "zasady budżetowej" i bardziej odpowiedzialnej polityki w dziedzinie wydatków (na wypadek gdyby doszło do podwyżki cen surowców energetycznych) to zaledwie jeden z możliwych kierunków dyskusji.

Równie ważne będzie sformułowanie innego pytania: jaki będzie mechanizm rozwoju kraju dysponującego bogatymi zapasami surowców wówczas, gdy zadanie akumulowania renty surowcowej przestanie być aktualne. Problemem kluczowym nie będzie ograniczenie roli surowców, a jakościowa zmiana bazy technologicznej w tych dziedzinach. Ważne będzie stymulowanie rozwoju przetwórstwa, od produkcji i eksportu paliw winniśmy przejść do eksportu produktów chemii organicznej, nawozów, polimerów, itd. Dysponujemy w Rosji pod tym względem odpowiednim potencjałem materialnym i intelektualnym.

Historia ostatnich 50 lat pokazuje, iż poszczególne kraje mogą osiągnąć wysoki poziom rozwoju pod względem technologicznym, instytucjonalnym, gospodarczym, nawet jeśli w strukturze ich gospodarki surowce energetyczne odgrywają znaczącą rolę (Norwegia, Kanada, Australia). Innymi słowami, problem nie dotyczy surowców, a efektywności technologii i instytucji. Rozwiązanie go wymaga podjęcia szeregu skomplikowanych decyzji, znajdują się one przede wszystkim w sferze instytucjonalnej. Nie mogą się one ograniczać do wyprowadzania z bieżącego budżetu dochodów (jeśli w ogóle będą) z renty surowcowej. Pojawia się tu kwestia gotowości naszej elity narodowej do stworzenia odpowiedniego klimatu ułatwiającego prowadzenie biznesu, budowę odpowiedniego kapitału ludzkiego. Najważniejsza bowiem jest efektywność, konkurencyjność państwa i jego poszczególnych instytucji.

Ważne, byśmy kształtując nasza politykę społeczno-gospodarczą nie popełnili błędów, których konsekwencje będziemy odczuwać przez lata. W Warunkach kryzysu zawsze istnieje pokusa, ograniczenia się do rozwiązań prostych, często jednak egzotycznych i niebezpiecznych. Podejmując je pod hasłem "tym razem wszystko będzie inaczej" wstępujemy na droga wiodąca ku destabilizacji.

Tłumaczenie: Zygmunt Dzięciołowski

Oryginał ukazał się w niezależnej, liberalnej gazecie "Wiedomosti":

http://www.vedomosti.ru/opinion/articles/2016/02/16/629725-krizis-vspomnit-1980-e

*Władimir Mau (ur. 1959), rosyjski ekonomista, zwolennik gospodarki liberalnej blisko związany z autorem liberalnych przemian gospodarczych Jegorem Gajdarem. Jest rektorem Rosyjskiej Akademii Gospodarki i Służby Państwowej.

Obserwuj i polub "Media-w-Rosji" na Facebooku:

https://www.facebook.com/mediawrosji

Obserwuj nas na Twitterze:

https://twitter.com/mediawrosji

Można też do nas napisać. Zgłosić uwagi, pochwalić, zapytać: mediawrosji@gmail.com

Projekt "Media-w-Rosji" ma na celu umożliwienie czytelnikowi w Polsce bezpośredniego kontaktu z rosyjską publicystyką niezależną, wolną od cenzury. Publikujemy teksty najciekawszych autorów, tłumaczymy materiały najlepiej ilustrujące ważne problemy współczesnej Rosji. Projekt "Media-w-Rosji" nie ma charakteru komercyjnego.