Gospodarka: kolejna fala kryzysu?

Choć spada cena ropy naftowej, ostatnie wskaźniki makroekonomiczne dla Rosji nie wyglądają najgorzej. Na ich podstawie pojawiły się wręcz optymistyczne głosy prognozujące przełamanie kryzysu. Wybitny rosyjski ekonomista Władisław Inoziemcew przestrzega jednak, iż optymizm jest zdecydowanie przedwczesny. Do przełamania kryzysu daleko, nie bardzo wiadomo skąd miałby nadejść impuls sprzyjający uzdrowieniu ekonomiki. Najbliższe trzy miesiące będą rozstrzygające, asekuracyjne zachowania konsumentów i przedsiębiorców na rynku może zaowocować nadejściem nowej, jeszcze bardziej destrukcyjnej fali kryzysu.

Autor: Władisław Inoziemcew

Kryzys jest szczególnie odczuwalny na rynku dóbr trwałych, drastycznie spadła sprzedaż takich towarów, jak samochody i mieszkania. 

Czy możemy mówić o ustabilizowaniu się sytuacji w gospodarce? Prawdopodobnie tak, jeśli oprzeć się na oświadczeniach składanych przez kierownictwa Ministerstwa Gospodarki, Ministerstwa Finansów, Banku Rosji można. W wrześniu-październiku odnotowaliśmy wzrost produkcji przemysłowej (choć nie na razie nie ma on charakteru trwałego), udało się zapobiec katastrofie na rynku walutowym, choć jeszcze w sierpniu wydawała się nieunikniona, wreszcie październikowy wskaźnik PMI (wskaźnik nastrojów menedżerskich) wskazywał, iż dalszy niewielki wzrost jest wysoce prawdopodobny. Spadek PKB w trzecim kwartale w wysokości 4,1% okazał się mniejszy niż zakładany (4,3%). I w rezultacie od wielu działaczy usłyszeliśmy pospieszne wypowiedzi na temat perspektyw wzrostu naszej gospodarki w 2016 roku.

Osobiście jednak, nie spieszyłbym się z tego rodzaju wnioskami.

Kryzys: druga zima

Podstawowy problem, moim zdaniem, nie wiąże się z dynamiką wskaźników produkcyjnych, czy kursem rubla. Ważniejsze moim zdaniem jest co innego. Właśnie upływa rok od chwili, gdy odnotowaliśmy w gospodarce i na rynku towarów konsumpcyjnych wyraźne objawy kryzysu, czeka nas teraz druga kryzysowa zima. Dynamika ogólna gospodarki na przestrzeni minionego roku nie może być źródłem optymizmu, po znaczących wzrostach w styczniu mieliśmy później do czynienia już tylko z falą spadkową. Spadały ceny na ropę i większość pozostałych rosyjskich towarów eksportowych, obniżał się kurs rubla, do niedawna jego dodatkowym efektem był spadek produkcji przemysłowej. W niektórych krótszych okresach wydawało się, iż może dojść do odbicia, jednak zaraz potem zaczynała się nowa fala spadków. Stąd właśnie najważniejsze pytanie przed zimą, czy przedsiębiorcy i społeczeństwo zachowali jeszcze nadzieję na zmianę na lepsze.

Dlaczego pytanie to jest takie ważne? Może dlatego, iż w ciągu całego 2015 roku tak państwo, znacząca część biznesu, jak i obywatele kierowali się na co dzień logiką przejadania rezerw.

Na koniec roku, deficyt budżetu federalnego wyniesie 2 biliony rubli. Fundusz Rezerwowy skurczy się o 900 miliardów rubli. Całkowity deficyt w regionach przewyższa 700 miliardów rubli, dziurę tę trzeba będzie w przyszłości zasypać przy pomocy subwencji z centrum. Sektor korporacyjny być może pokazuje budzące optymizm zyski, jednak nie wolno zapominać, iż ponad 85% tych zysków przypada na takie dziedziny, jak wydobycie i metalurgia. Inne gałęzie, wcześniej odgrywające role lokomotyw wzrostu (budownictwo, gastronomia, handel hurtowy, transport lotniczy, handel nieruchomościami, nie mówiąc już o turystyce i organizacji czasu wolnego) ponoszą obecnie poważne straty, wiele przedsiębiorstw znajduje się na granicy bankructwa. Coraz większa ilość przedsiębiorców pokrywa straty z działalności bieżącej, sięgając po rezerwy zaoszczędzone w latach minionych, lub wyprzedając zgromadzone aktywa. Obywatele zachowują się podobnie. Nominalne dochody ludności zwiększyły się w tym okresie o 4,4%, za to nominalne obroty handlu detalicznego zwiększyły się o 6,6%, co oznacza, iż ludzie zaczynają wydawać oszczędności. Zwróćmy uwagę na jeszcze jeden budzący niepokój sygnał, zwiększa się ilość nie spłacanych kredytów, jego źródłem jest próba podtrzymania stosunkowo wysokiego poziomu konsumpcji.

Co to wszystko oznacza? Rezerwy nie są nieograniczone, nie ma takich ani państwo, ani biznes, ani obywatele. Jeśli w odniesieniu do państwa można zachować pewne zaufanie (budżet przyjęto i będzie zrealizowany, fundusze rezerwowe w 1916 roku pozwolą na pokrycie deficytu w dowolnej wysokości), to zachowanie tak przedsiębiorców, jak i obywateli jest nie do przewidzenia. Wyobraźmy sobie, iż na przestrzeni nadchodzących 3-5 miesięcy nie dostrzeżemy oczywistych objawów świadczących o przezwyciężaniu kryzysu, wówczas konieczne stanie się dostosowanie się do realiów: konsumenci będą zmuszeni do ograniczenia wydatków, przedsiębiorcy będą zamykali nierentowne przedsiębiorstwa. Ci ostatni mogą dojść do wniosku, iż okres gorszej koniunktury się wydłuży, i że w przyszłości uda się wrócić na rynek, nabywając niezbędne moce po niższej cenie. Jeśli taka ocena rzeczywistości upowszechni się w większej skali, będziemy świadkami kolejnej fali kryzysu, będzie ona miała bardziej niszczącą siłę niż poprzednia. Jestem dziś przekonany, iż wszystko zależy obecnie nie od rachunku makroekonomicznego, a od oczekiwań średniego i małego biznesu oraz konsumentów.

Równocześnie, nie bardzo widzę, skąd miałaby się wziąć zmiana trendu w odniesieniu do oczekiwań. Nie bardzo wiadomo skąd miałoby nadejść przełamanie kryzysu.

Poziomy minimalne

Po pierwsze, ceny na surowce testują nowe poziomy minimalne. 16 listopada, po raz pierwszy od 2009 roku, wartość koszyka naftowego OPEC spadła do poziomu poniżej 40 dolarów za baryłkę. Choć wydobycie w USA nieco spadło, zmniejsza się import ropy (jak się zdaje, spadek ten przedłuży się w związku z ciepłą jesienią i zimą), tym bardziej, iż zapasy znajdują się na poziomie bliskim do maksymalnego. Tej jesieni w Europie ceny węgla osiągnęły historyczne minimum, ceny miedzi i niklu spadły w ciągu roku o 30% i 40%, spadek w listopadzie uległ znaczącemu przyspieszeniu. Wcześniej, w sierpniu, gdy obserwowaliśmy podobny spadek cen, wartość dolara podniosła się do 71 rubli, dzisiaj kurs obniżył się do 65-65,5. To oznacza, iż rublowa cena ropy naftowej obniżyła się o 10 procent i to zaledwie w ciągu 3 miesięcy. Pozwala to przewidzieć już w zimie dalszy spadek wartości rosyjskiej waluty (możemy zbliżyć się do dawnych rekordów, tj. poziomu 75 rubli za dolar). Konsekwencją będzie spadek siły nabywczej i zaufania ze strony ludności, biznes i obywatele zaczną się obawiać, iż nadchodzi nowa fala inflacji. W rezultacie, znów zaobserwujemy spadek inwestycji.

Po drugie, wyciągając wnioski z obecnych trendach, mamy do czynienia z krachem na rynku trwałych dóbr konsumpcyjnych, a także nieruchomości. Średnie ceny mieszkań w rublach spadły w Moskwie w porównaniu z trzecim kwartałem 2014 roku o więcej niż 15 %, ceny dolarowe prawie dwukrotnie. Trzy notowane na giełdzie firmy budowlane (ich rozliczenia są dostępne) zanotowały w ciągu minionych 9 miesięcy spadek sprzedaży mieszkań o 25% (w metrach kwadratowych). Przedsiębiorstwa budowlane, które zaciągnęły znaczne kredyty walutowe znajdują się na granicy bankructwa. Dealerzy samochodowi spodziewają się w ostatnich miesiącach roku spadku sprzedaży na poziomie 43-55%, PwC prognozuje, że w skali roku spadek sięgnie 45%. Pierwsze miesiące zimowe na rynku samochodowym nie przyniosą odbicia. Trudności będą odczuwać producenci i sieci dealerskie. Deweloperzy praktycznie wstrzymali inwestycje, do 25 % powierzchni biurowych i 20% powierzchni handlowych pozostaje bez najemcy. Zima przyniesie katastrofalne problemy przedsiębiorstwom turystycznym, a także liniom lotniczym. Ceny na ich usługi będą rosnąc, ale popyt na nie spadać. Początek 2016 roku będzie dla wielu przedsiębiorców momentem prawdy.

To możliwe, że w porównaniu z dochodami zobaczymy "wyprzedzające" cięcia po stronie wydatków. To będzie główny impuls dla nowej fali kryzysu.

Najważniejszy impuls

Po trzecie, większość przedsiębiorstw już od stycznia zacznie funkcjonować w nowym układzie budżetowym, w ich planach finansowych na 2016 roku, niemal w 80% przypadków zakładana jest redukcja kosztów (o 10%, lub więcej). Pracownicy odczują jej skutki w miesiąc-dwa później. Nie można jednak mieć wątpliwości, iż już na początku lutego zobaczymy znaczące zmniejszenie realnych dochodów (indeksacja emerytur i zasiłków wypłacanych przez państwo nie zrekompensuje tego spadku). Mniej więcej wówczas ludzie zrozumieją, że muszą żyć na poziomie swych możliwości, z drugiej strony nie będą jednak wierzyć, iż nastała czarna godzina i należy sięgnąć po schowane na nią ostatnie zapasy. Jeśli sytuacja rozwinie się w tym kierunku, możemy być świadkami "wyprzedzających" w zestawieniu z dochodami cięć po stronie wydatków. Tak będzie wyglądał najważniejszy impuls dla nowej fali kryzysu. Położenie stanie się szczególnie trudne w większości tych gałęzi gospodarki, które bezpośrednio związane są z rynkiem konsumpcyjnym.

Po czwarte, nie wolno nam zlekceważyć poważnego kryzysu systemu bankowego (niedawno mówił o nim Herman Gref). Zgodnie z obliczeniami Standard&Poor's roczne wyniki rosyjskiego sektora bankowego (obliczone zgodnie ze Standardem IFRS) będą na minusie. Od początku roku pozbawiono licencji ponad 82 banki, znaczna częsć organizacji kredytowych albo ukrywa straty, albo wykazuje zysk wyłącznie dzięki super tanim pieniądzom udostępnianym przez państwo (przykładem może tu być Bank Moskwy - Agencja Ubezpieczeń Wkładów powierzyła mu depozyt w wysokości 295 miliardów rubli. W grudniu 2014 roku przedłużono go na pięć lat, jego oprocentowanie wynosi 0,51% rocznie). Sytuacja na rosyjskiej giełdzie także nie ulega poprawie. Rosyjskie fundusze emerytalne ustanowiły rekord świata, jeśli idzie o straty - wyniosły one 7,4%. Problemy te można ignorować, a banki wspierać kredytami Banku Centralnego lub Agencji Ubezpieczenia Depozytów, jednak prędzej, czy później, wszystko wyjdzie na jaw.

Wszystkie te problemy mogą dadzą nam się we znaki, tym bardziej, iż został wykorzystany już potencjał wzrostu wywołany dewaluacją rubla, zwłaszcza w gałęziach zorientowanych na zaspokojenie popytu pośredniego. Trudno liczyć, iż dalej będzie zwiększać się wytwórczość dóbr inwestycyjnych, zależy ona przede wszystkim od popytu ze strony państwa, lub przedsiębiorstw państwowych. Zadecydują o tym dwie przyczyny, z jednej państwo będzie zwiększać inwestycje w sektorze obronnym, w nim najtrudniej o kumulujące się zyski, z drugiej, w warunkach depresji na rynku nośników energii ważne projekty z dziedziny infrastruktury będą zamrażane, lub realizowane z wielkim opóźnieniem. Mało prawdopodobne, iż wsparcie udzielane gospodarce przez państwo przez cały rok 2016 pozostanie na tym samym poziomie. Wreszcie, w połowie grudnia czeka nas praktycznie nieuniknione podwyższenie amerykańskiej stawki procentowej, co oznacza, iż można będzie zapomnieć o obniżeniu kluczowych stawek Banku Rosji i poprawie warunków kredytowania gospodarki w roku 2016. Nie chcę nawet mówić o tym, iż do końca roku wielkie kompanie będą musiały znaleźć ponad 15 miliardów dolarów, by uregulować stare kredyty. Znalezienie refinansowania na rynku wewnętrznym będzie praktycznie niemożliwe.

Niespełnione nadzieje

Chciałbym zauważyć: w ciągu całego roku władza i biznes wciąż spodziewały się, iż zdarzy się coś, co zmieni sytuację na korzyść. Powtarzano, iż podwyżka cen ropy naftowej jest nieunikniona, i że lada chwila zostaną zniesione sankcje nałożone na Rosje przez Amerykę i Europę. Wyrażano nadzieję, iż Chiny zastąpią kraje zachodnie jako źródło inwestycji i kredytów. Te nadzieje się nie spełniły. Poszukując sposobów okazania wpływu na Zachód, w październiku Rosja podjęła operację wojskową w Syrii, jednak jej następstwem może być kolejna fala międzynarodowego terroryzmu. Nadzieja na mannę z nieba w praktyce sparaliżowała działania rządu wewnątrz kraju. Jeśli sytuację obecną porównać z kryzysem z lat 2009-2009, to zauważyć nie trudno, iż obecnie władze przeznaczają na walkę z kryzysem zaledwie 20% sum wydatkowanych na ten cel wówczas. Nie wspominam nawet o podwyżce podatków i opłat za transakcje ziemią, czy opłat drogowych dla ciężarówek, wszystkie one komplikują sytuację biznesu w najmniej sprzyjającej sytuacji.

Rosyjski rząd już na początku 2015 roku uświadomił sobie, iż nowy kryzys będzie bardziej długotrwały, niż poprzedni. Oczekiwano jednak, iż będzie on jednocześnie łagodniejszy. Na razie nadzieje te spełniają się, kryzys nie jest tak głęboki, inflacja nie rośnie tak szybko, jak można było się spodziewać jeszcze rok temu. Gospodarki, w odróżnieniu od roku 2009 nie uległa paraliżowi.  A jednak dopiero w przyszłości dowiemy się, czy obecne trudności są przejściowe. Odpowiedź na to ważne pytanie poznamy w ciągu najbliższych trzech miesięcy. Można jednak być pewnym, iż miesiące okażą się daleko nie proste.

Tłumaczenie: Zygmunt Dzięciołowski

Oryginał ukazał się na portalu slon.ru: https://slon.ru/posts/59876

*Władisław Inoziemcew (ur. 1968), wybitny rosyjski ekonomista, socjolog, polityk o demokratycznej orientacji. Dyrektor Centrum Badań Społeczeństwa Postindustrialnego. Redaktor naczelny pisma „Swobodnaja Mysl”. Jest autorem kilkuset opublikowanych w Rosji i za granicą prac naukowych i publicystycznych. Ma na koncie 15 monografii. Jest członkiem Rady Naukowej i Prezydium Rosyjskiej Rady do Spraw Zagranicznych. 

Artykuły Władisława Inoziemcewa tłumaczone przez "Media-w-Rosji"

Ważniejsze są pensje dla prokuratorów, niż gospodarka kraju

Spowolnienie gospodarcze stało się zauważalne zaraz po powrocie Władimira Putina na Kreml, jednak to przede wszystkim sankcje gospodarcze doprowadziły do spadku wartości rubla. Podejmując wysiłki na rzecz odbudowy mocarstwowej pozycji Rosji, Władimir Putin niewiele uwagi poświęca gospodarce. Potrafi jedynie składać daleko idące obietnice socjalne. Rosja nie jest przygotowana na kryzys – mówi ekonomista i polityk Władisław Inoziemcew. 

Zamiast realizacji wcześniej opracowanego planu działań, można spodziewać się nowej fali propagandy. Społeczeństwo dowie się, że kryzys sprowokowali Amerykanie, i że w trudnej chwili należy skupić się wokół prezydenta Putina.

Obserwuj i polub "Media-w-Rosji" na Facebooku:

https://www.facebook.com/mediawrosji

Obserwuj nas na Twitterze:

https://twitter.com/mediawrosji

Można też do nas napisać. Zgłosić uwagi, pochwalić, zapytać: mediawrosji@gmail.com

Projekt "Media-w-Rosji" ma na celu umożliwienie czytelnikowi w Polsce bezpośredniego kontaktu z rosyjską publicystyką niezależną, wolną od cenzury. Publikujemy teksty najciekawszych autorów, tłumaczymy materiały najlepiej ilustrujące ważne problemy współczesnej Rosji. Projekt "Media-w-Rosji" nie ma charakteru komercyjnego.