Klęska poradzieckiego eksperymentu

Przeciętny Rosjanin w wieku ok. 45 lat, lojalny wobec władzy i pozbawiony własnego światopoglądu nie pamięta czasów radzieckiego zastoju. Lata dziewięćdziesiąte odczuł na własnej skórze. Zgodnie z oficjalną wykładnią były to lata przeklęte. W 1998 roku Rosja zbankrutowała, ale błyskawicznie udało się przezwyciężyć kryzys. Może z tego powodu ludzie o nim zapomnieli. Ten z lat 2008-2009 też nie był długotrwały i nie utrwalił się w pamięci. To dlatego - twierdzi petersburski publicysta Siergiej Szelin - obywatele nie rozumieją, że kryzys w czasach Putina nosi inny charakter, będzie trwał długo i nie da się go rozwiązać w ramach istniejącego systemu. Poradziecki eksperyment się nie udał. Trzeba się znowu będzie zabrać za rozwiązywanie problemów.

Autor: Siergiej Szelin 

Społeczeństwo rosyjskie nie wyciągnęło wniosków z kryzysowych lekcji 1998 i 2008 r. 

 

Wyobraźmy sobie przeciętnego "poradzieckiego" Rosjanina. Niech będzie przyzwoity, lojalny wobec władzy, pozbawiony światopoglądu, taki jak nam podpowiada statystyka, no i będzie sobie liczył mniej, niż 45 lat. Człowiek większości, wciąż ich drażnią przypominając znany wskaźnik "84 procent". Może tylko niekiedy zapominamy o jednym, o czym należałoby wspomnieć choćby po to, by oddać mu sprawiedliwość: to dzięki jego rękom i głowie powstaje ponad połowa wytwarzanych w kraju dóbr i usług.

Zapomniane lata zastoju

Ludzie ci nie pamiętają czasów radzieckiego zastoju. Ale dzięki telewizji wiedzą, iż w tamtych czasach żyło się jak w raju. Większość z nich zastała lata dziewięćdziesiąte. Wówczas zobaczyli na własne oczy, iż nie wszystko było do luftu. Jednak po latach udało się ich przekonać, iż tamta rzeczywistość była beznadziejna. Prawie wszyscy z nich dobrze pamiętają nasze obydwa poradzieckie kryzysy ekonomiczne, z 1998 r. i 2008 r. To ich bagaż intelektualny, z nim wkraczają w obecną epokę wzrostu poziomu biedy.

Dla zachowania dokładności, trzeba powiedzieć, iż stopniowe pogarszanie się warunków materialnych zaczęło się u nas jeszcze w roku 2013. Jednak kryzys rozkręcił się na dobre równo rok temu. We wrześniu 2014 roku, po raz pierwszy od lat, średnia miesięczna cena baryłki ropy naftowej spadła poniżej 100 dolarów. Nasza waluta rubel, nie zwracając uwagi na starania Banku Centralnego, by zapobiec jego dewaluacji zaczęła tanieć. W końcu września trzeba już było zapłacić 39 rubli za 1 dolar. W tamtym momencie był to wynik rekordowy.

Tak to się zaczynało. Teraz, dokonując podsumowania pierwszego roku kryzysu, należy podkreślić, iż do jego najważniejszych konsekwencji należy realny spadek wynagrodzeń i innych dochodów, mniej więcej o jedną dziesiątą. W pierwszym półroczu 2015 roku dochody niższe od minimum niezbędnego do przeżycia uzyskały 22 miliony obywateli, jest to liczba o 1,4% wyższa, niż w 2013 roku.

Warto się zastanowić, jak na te zjawiska patrzy przedstawiony na początku przeciętny Rosjanin. Zapewne, całkiem instynktownie porównuje swoje obecne doświadczenie, z tym co widział i przeżył wcześniej.

Kryzys 2008-2009

Trajektoria kryzysu z lat 2008-2009 była na początku podobna. Można jednak zauważyć i różnice. Na samym początku gdy tamten kryzys się rozkręcał, wszystkie wskaźniki spadały gwałtowniej, niż obecnie. Średnia miesięczna cena baryłki ropy Brent w grudniu 2008 roku spadła poniżej 40 dolarów (uwzględniając dzisiejszą wartość dolara).

Przez pięć kolejnych miesięcy, od września 2008 roku do stycznia 2009 realne dochody ludności były niższe, niż w ciągu analogicznych pięciu miesięcy roku poprzedniego. W grudniu 2008 roku, w szczytowym momencie spadku, różnica w porównaniu z grudniem 2007 roku wynosiła 11%.

Ale potem, z punktu widzenia prostego człowieka wszystko się jakoś ułożyło. Od lutego 2009 roku rubel przestał spadać. Zaraz potem zaczął się umacniać. Ceny ropy już latem 2009 roku wzrosły do 60 dolarów za baryłkę (uwzględniając dzisiejszą wartość dolara), w grudniu za ropę płacono już 70 dolarów. We wrześniu 2009 r., po roku od wybuchu kryzysu, rzeczywiste osiągane przez ludność dochody były już o 2,7% wyższe, niż w analogicznym miesiącu 2008 roku. Liczba mieszkańców znajdujących się poza granicą ubóstwa w roku 2009, w porównaniu z 2008 uległa niewielkiemu zmniejszeniu (18,4 mln).

Tamten kryzys uderzył mocno w gospodarkę rosyjska. Nie udało się jej przezwyciężyć wszystkich jego następstw, ale obywatele tylko troche najadli się strachu. Spodziewali się dramatu, zdołali się jednak jakoś wykręcić.

1998 rok: niewypłacalność

Spójrzmy więc może w nieco odleglejszą przeszłość. Łatwiej nam będzie zrozumieć, dlaczego obywatele bez specjalnych emocji wspominają także sierpniowo-wrześniowy kryzys z 1998 roku. Mimo, iż siła jego uderzeniowa była potężna.

Rzeczywiste osiągane przez ludzi dochody spadły w 1998 roku o 16%, w 1999 roku jeszcze o 12%. Do kieszeni obywateli trafiało zaledwie 74% dochodów osiąganych w 1997 roku. Liczba żyjących poza granicą ubóstwa, i tak ogromna, w tam tym okresie wzrosła o jedną czwartą (z 34 mln do 42 mln).

Ale tamto bankructwo miało także inne następstwa. Jego skutkiem stal się gwałtowny wzrost gospodarki. Zaczął się on już w końcu 1998 roku. Już po roku przełożył się na oszałamiające tempo wzrostu dochodów indywidualnych. W liczbach rzeczywistych ulęgły one zwiększeniu o 12% w roku 2000, o 9% w 2011, o 11% w 2002. Tak udało się odrobić straty poniesione w wyniku ogłoszonej przez Rosję w 1998 roku niewypłacalności. W tym samym 2002 roku liczba żyjących za granicą ubóstwa także wróciła na poziom sprzed sierpniowego bankructwa. No i potem, przyszły lata tłuste. Przygody i zawirowania z przełomu wieków zaczęto odbierać jako prolog do wielkiej epoki dobrobytu.

Klęska poradzieckiego eksperymentu

Te właśnie kryzysy gospodarcze utrwaliły się w pamięci człowieka poradzieckiego. Widział je, doświadczył ich na sobie, jednak tak naprawdę nie był w stanie pojąć, co się stało. Doświadczenie osobiste nie stało się dla niego źródłem szczególnego lęku, nie podpowiada mu, iż kryzys w czasach Putina może okazać się trudniejszy, niż wstrząsy i przeżycia z "przeklętych lat dziewięćdziesiątych". Propaganda karmi go wszelkimi bajkami, umacniając taki ogląd rzeczywistości. Nie musi jednak go kształtować od początku, człowiek poradziecki i tak myśli w ten sposób.

Poradzieckiemu człowiekowi nie chce pomieścić się w głowie, że cały trwający już ćwierć wieku eksperyment poradziecki się nie udał, i że trzeba będzie go powtórzyć, że od nowa trzeba się będzie zabrać za rozwiązywanie problemów.

To oznacza, iż ku zrozumieniu tej myśli trzeba będzie iść drogą dłuższą, podobną do tej, którą już przechodziliśmy.

Obecny kryzys nie we wszystkich swych elementach przypomina upadek gospodarki radzieckiej w schyłkowej epoce ZSRR. Jednak istnieją też podobieństwa. Ten kryzys będzie trwał długo, ma charakter nieodwracalny, nie da się go przezwyciężyć w ramach istniejącego systemu, buduje jedność prostych ludzi.

Mniej więcej od połowy 1970 roku poziom życia w ZSRR powoli, choć nieodwracalnie się pogarszał. Wieloletnie i trwające bez żadnych przerw pogarszanie się standardów materialnych było stałym fragmentem życia społecznego w epoce późnego Związku Radzieckiego.

Likwidacja starych porządków mogła zostać przeprowadzona według różnych scenariuszy i pod różnymi sztandarami ideologicznymi. Do sytuacji, w której naród dał na nią zgodę mogło dojść wtedy dopiero, gdy upowszechniła się wizja upadku systemu, a przede wszystkim jego gospodarczej nieefektywności.

Nie doczekaliśmy się zwycięstwa mądrości i odpowiedzialności społecznej. Ostatnie pokolenie radzieckie i tak nie rozstało się z radzieckimi iluzjami. Wyraziło swą zgodę na zmianę systemu tylko wtedy, gdy ludzie znaleźli się pod ścianą. Zrozumiałe, że pokolenie to okazało się nie przygotowane na czekających je perypetie, i że nie odrobiło wynikającej z nich lekcji.

Dlatego właśnie pokoleniu poradzieckiemu zechciało się raz jeszcze popróbować radzieckiego stylu życia. Teraz więc stoi przed nim konieczność powtórnego przejścia tej samej smutnej i długiej drogi. Kiedyś zapewne nasi współobywatele dojrzeją, wtedy obudzimy się w nowych latach dziewięćdziesiątych. Nie jestem jednak pewien, czy chciałbym by do tego doszło, zanim zmądrzeją. 

W przeciwnym wypadku znów czeka nas droga po kole.

Tłumaczenie: Zygmunt Dzięciołowski

Oryginał ukazał się na portalu agencji Rosbałt: http://www.rosbalt.ru/blogs/2015/09/18/1441678.html

*Siergiej Szelin (ur. 1955), petersburski dziennikarz, publicysta orientacji demokratycznej. W przeszłości za-ca red. naczelnego tygodnika "Dieło" i petersburskiej gazety "Wiecziernij Pietierburg". Jego teksty ukazują się na łamach prasy petersburskiej i moskiewskiej ("The New Times", "Nowaja Gazieta", "Fontanka.ru", "Rosbalt.ru"). 

Obserwuj i polub "Media-w-Rosji" na Facebooku:

https://www.facebook.com/mediawrosji

Obserwuj nas na Twitterze:

https://twitter.com/mediawrosji

Można też do nas napisać. Zgłosić uwagi, pochwalić, zapytać: mediawrosji@gmail.com

Projekt "Media-w-Rosji" ma na celu umożliwienie czytelnikowi w Polsce bezpośredniego kontaktu z rosyjską publicystyką niezależną, wolną od cenzury. Publikujemy teksty najciekawszych autorów, tłumaczymy materiały najlepiej ilustrujące ważne problemy współczesnej Rosji. Projekt "Media-w-Rosji" nie ma charakteru komercyjnego.